Visualisation(s): 2328 (15 ULiège)
Téléchargement(s): 167 (2 ULiège)
Het scheppend vermogen van het afbreken
De leegte vergeleken in Tongkat (1999) en De allerlaatste caracara ter wereld (2012) van Peter Verhelst
1Het is bekend dat de lezer een belangrijke functie bekleedt in Peter Verhelsts literatuuropvatting. Vooral in de eerste jaren van zijn schrijversloopbaan wees Verhelst herhaaldelijk op de verantwoordelijkheid van de lezer in het interpretatieproces van onder meer zijn poëzie en zijn proza, die geen eenduidige hogere betekenis zouden hebben:
De mensen mogen mijn boeken naar eigen goeddunken begrijpen. Van eenduidigheid heb ik de buik vol. Schud de elementen uit mijn boeken als een pak kaarten door elkaar en speel er net zo lang mee tot je een eigen duiding aan het verhaal hebt gegeven. […] Je hebt de vrijheid om te interpreteren zoals je wilt. Elke lezer kan zijn eigen film maken, waarin hij meespeelt of weigert mee te spelen. Een soort virtual reality.1
2Verhelsts werk lezen en interpreteren is geen eenvoudige taak en stelt de lezer voor heel wat uitdagingen. Vanuit academische hoek werd dat ook door Thomas Vaessens onderstreept. In zijn artikel “Postmodernisme en leesstrategie. Over Tongkat van Peter Verhelst” legt Vaessens uit dat de tekst vaak in botsing treedt met de verwachtingen van de lezer: “Tussen de regels door geeft de roman allerlei leesinstructies, maar tegelijkertijd verstoort de tekst de lectuur van wie deze instructies opvolgt.”2 Vaessens heeft het vooral over verstorende technieken die het verwachtingspatroon van de lezer op de proef stellen door het vervagen van de temporele en plaatselijke context. Minder aandacht besteedt hij echter aan het gebruik van leegtes als leesverstorende techniek. Toch blijkt dat de leegte voor Verhelst op literair vlak doorslaggevend kan zijn:
Volgens mij speelt leegte altijd een rol in elk werk. Om die op te vullen schrijft men boeken. De kunst is om het zo op te vullen dat er toch nog genoeg ruimte en leegte overblijft voor degene die het leest. Ik breng ook bewust leegtes aan in mijn werk. Overal zitten gaten in, omdat ik heel erg benieuwd ben hoe een lezer die opvult met eigen ervaringen.3
3In deze bijdrage wil ik de leegte als leesverstorende techniek toetsen aan twee romans van Verhelst, die verschenen met dertien jaar verschil: Tongkat (1999) en De allerlaatste caracara ter wereld (2012). Dat tijdsverschil moet mij in staat stellen om eventuele evoluties aan de duiden tussen de twee romans. In Tongkat gaat een jongen, Prometheus, op zoek naar de liefde. Als hij zijn doel bereikt, wordt hij aangehouden en vanuit een toren naar beneden geduwd. Na zijn dood doet een bijzonder koude winter zijn intrede, die pas met de revolutie en de dood van de nieuwe koning ophoudt. De allerlaatste caracara ter wereld speelt zich af op een eiland, waarschijnlijk in de Caraïben, waar de Belgische dokter Victor Duval woont. Het evenwicht van het rustige eiland wordt plots verstoord als mysterieuze vrouwen uit de zee aanspoelen. Terwijl de inwoners van het eiland zich proberen te isoleren, verdwijnen de vrouwen en verliest Duval zijn geliefde, Cassandra. Met de dood van Duval op het einde van het verhaal, belandt het eiland in een nieuwe cyclus van evenwicht.
4In dit artikel ga ik na in hoeverre de tegenstrijdige leesinstructies die de romans bevatten, in dienst staan van de leegte. Dit begrip kan wel abstract lijken, maar aan de hand van enkele specifieke vragen wil ik duidelijk maken wat met ‘leegte’ bedoeld wordt en hoe zij gebruikt wordt. Mijn analyse begint met een poging het idee van de leegte in Verhelsts werk te definiëren en te kwalificeren. Ten tweede: welke poëticale meerwaarde kan aan de leegte toegekend worden? En ten slotte is er de vraag of er een verschil te bespeuren valt in het gebruik van de leegte tussen Tongkat en het meer dan tien jaar later verschenen De allerlaatste caracara ter wereld. In eerste instantie beperk ik me tot voor de hand liggende voorbeelden van leegte, namelijk de leegte als gebrek of afwezigheid (iets is er niet), om in de volgende punten steeds complexere casussen aan te snijden. Hiervoor analyseer ik zowel vormelijke als inhoudelijke aspecten.
Notes
1 Pleij, S., “’Op engagement zul je mij niet betrappen’” Peter Verhelst”, in: De Groene Amsterdammer, 20 november 1996.
2 Vaessens, T., Postmodernisme en leesstrategie. Over ‘Tongkat’ van Peter Verhelst, 3 oktober 2001, p.1, beschikbaar op http://www.neerlandistiek.nl, laatst geraadpleegd op 30/04/15.
3 De Vries, E.-M., “Peter Verhelst: Het schrijven van het ideale boek is me nog nooit gelukt”, in Algemeen Nijmeegs Studentenblad, 27 november 2010, beschikbaar op http://www.ans-online.nl/wintertuin/peter-verhelst-het-schrijven-van-het-ideale-boek-is-me-nog-nooit-gelukt, laatst geraadpleegd op 16/04/15.